مقدمه

تكلیف خانه به عنوان كار و وظیفه خارج از كلاس و ادامه تكمیل كار كلاسی برای دانش‌آموز تعریف شده است. سه نوع تكلیف داریم؛ تمرین، آماده‌سازی و ادامه و تكمیل تكالیف.تاكنون صدها تحقیق در مورد مشق خانه و نقش آن در موفقیت های تحصیلی انجام شده است. برای نمونه قدمت این تحقیقات به نود سال پیش می رسد و آنها در مجموع مشق را جزء جدایی ناپذیر یادگیری می دانند. مطالعات نظرات معلمین، محصلین و والدین متخصصین در سالهای اخیر نشان می دهد كه همگی معتقدند كه مشق شب دانش آموزان را در كسب نمرات بهتر یاری می‌نماید. از جمله متخصصینی كه انجام تكالیف درسی را مفید می داند دكتر علی اكبر سیف می باشد وی در مورد اهمیت و نقش مشق در تحقق یادگیری معتقد است:

1-«بخش عهده یادگیری باید در كلاس انجام گیرد و فعالیت های خارج از مدرسه باید مكمل یادگیری و فعالیت های مدرسه باشد. در شرایطی، توضیحاتی كه در كلاس داده می شود برای یادگیری بعضی از دانش آموزان كفایت می كند، اما برای بعضی دیگر ممكن است چنین نباشد و لذا به تمرین ومرور بیشتری نیاز داشته باشند، در این صورت می توان با تعیین تكالیفی مناسب با نیاز هر دانش آموز او را در این امر یاری كرد» (سیف، 1374)

مشق شب از وظایفی است كه از تاسیس مدارس همگانی عمدتاً به منظور تكمیل آموزش مدرسه و گاه به عنوان وسیله ای در دستیابی به اهداف دیگر آموزش و پروش مانند عادت به كار مستقل، رشد، مسئولیت، عادت به مطالعه برای دانش آموزان در كشورها معمول بوده است.

امروزه با توجه به تحولات جوامع با پیدایش نظریه‌های تربیتی و وجود رسانه‌هایی كه اوقات فراغت دانش اموزان را به خود اختصاص می دهد، ضرورت مشق شب در بسیاری از كشورها مورد سوال قرار گرفته و راههای دیگری برای پر كردن اوقات فراغت كودكان و نوجوانان در خانه تدبیر می گردد.در بعضی از جوامع از جمله در ایران- مشق شب هنوز جایگاهی سنتی و ارزشی خود را حفظ نموده است و از آن جا كه گروه های مختلفی درگیر آن می باشند، این مسئله هنوز به عنوان یك موضوع روز مطرح بوده و طیف وسیعی از افكار و عقاید مختلف و گاه متضادی را در بر می گیرد. مشق شب چنان با تار و پود نظام آموزش و پرورش كشورمان آمیخته است كه تصور مدرسه بدون مشق برای بسیاری از ما ممكن نیست. مشق به عنوان فعالیتی كه دانش آموزان و والدین آنها را درگیر ساخته از دیدگاه های مختلف و حتی متضاد مورد بررسی قرار گرفته است.موافقان معتقدند اگر دقت لازم در تعیین نوع مشق صورت پذیرد و اگر این فرایند مورد ارزشیابی دقیق واقع شود نه تنها مزاحم یادگیری مدرسه ای نیست بكله تداومی مناسب برای آن محسوب می شود. مخالفان این فعالیت بیشتر وضعیت اجرایی نامناسب آن را در چه مرحله تعیین مشق و چه در مراحل اجرا و ارزشیابی دلیلی برای بیهوده بودن این فعالیت دانسته اند. با وجود این نقش مشق شب به عنوان یك حلقه ارتباطی بین خانه و مدرسه انكار ناپذیر است و مشق شب می تواند به عنوان وسیله ای جهت ارتباط بین والدین و شاگرد و معلم به كار گرفته شود.آنچه در این ارتباط حائز اهمیت است چگونگی تكرار مطالب و تمرین آموخته‌هاست. روشن است تمرین یا تكرار درس های آموزشگاهی زمانی می تواند مفید واقع گردد كه عوامل موثر در یادگیری و پیشرفت تحصیلی نیز مورد توجه قرار گیرد. وقتی دانش آموزان در شرایط یكسان در مقایسه با دانش آموزانی كه علاقه آشكار ندارند آن موضوع را به سهولت و با سرعت بیشتری می آموزند. دانش آموزان ممكن است با یك نوع مشق برخورد مثبت و با نوعی دیگر مشق برخورد منفی داشته باشند. چنین دانش آموزی احتمالا در مشقی كه نسبت به آن نگرش مثبت دارد پیشرفت بیشتری خواهد داشت.

بیان مسأله 

منظور از مشق شب یا مشقی كه دانش آموز باید برای تكمیل آموزش و پرورش مهارت ها و توانمندی های خود انجام دهد چیست؟ آیا دانش آموزی كه مجبور است چهار بار از درس رونویسی كند به اهداف شناختی، عاطفی و رفتاری آموزشی و پرورش در ارائه مشق شب یا تكالیف شبانه دست می یابد؟ مشق شب تا چه اندازه سبب بالندگی آموزشی در رشد تحصیلی دانش آموزان می شود؟ آیا معلم با دادن تكالیف اجباری، سنگین، خسته كننده، ملال آور، غیر ضروری موجب افزایش انگیزش تحصیلی و رشد خلاقیت او می شود؟آیا تنها یك نوع سنتی و كلیشه ای مشق شب در جریان آموزش و پرورش ما متداول است؟ آیا معلمان و متخصصان تعلیم و تربیت نمی خواهند با روشی دیگر از طریقی تازه تر، مشكلات مشق شب را در نظام آموزشی برطرف كنند؟

جای تردید نیست كه مشق شب باعث پایدار شدن یادگیری ها و آموزشهای كودكان دبستانی می شود ولی نباید فراموش كنیم كه كودك دبستانی در هنگام نوشتن مشق شب در حال گذراندن زندگی خود نیز هست. پس مشق شب باید با زندگی او تناسب داشته باشد.

آنچه محقق را به انجام چنین تحقیقاتی وا می دارد ارزیابی دقیق از عملكرد آموزگاران در باره‌ی تعیین تكالیف برای دانش آموزان و چگونگی نحوه‌ی بررسی این تكالیف و بررسی تاثیر انواع مشق در یادگیری دانش آموزان است. شكی نیست كه هنوز عده‌‌ی كثیری از معلمان، به شیوه‌ی سنتی مشق شب می‌گویند و هراز گاهی اگر فرصت دست بدهد بر روی تكالیف یا آخر مشق علامت هایی از خط زدن و یا امضا نمودن ثبت می نمایند و این روش تعیین مشق برای تمامی دانش آموزان و نحوه‌ی بررسی آن تا چه حد می‌تواند بر میزان تثبیت یادگیری دانش آموزان موثر باشد. و بررسی این نكته به نظر ضروری می رسد كه چند درصد از معلمان ما از شیوه های نوین در تهیه‌ی تكالیف و بررسی آن سهم دارند و چگونه می توان این روش ها را بسط و گسترش داد.

مشق شب برای چیست؟ مسئله مشق شب و مباحثات مربوط به آن همواره برای دانش آموزان و معلمان و اولیای دانش آموزان مطرح بوده و هست و نظریات موافق و مخالف آنان را برانگیخته است. یك عده از آنها مخالف تعیین مشق برای دانش آموز هستند به خصوص تعیین مشق شب را در سطح ابتدایی كاری بیهوده می دانند و عقیده دارند كه كودكان پس از یك روز طولانی و خسته كننده در كلاس وقتی به خانه می رسند بهتر است اوقات خود را با استراحت، بازی و یا اشتغال به یك كار سرگرم كننده به هر حال فعالیتی غیر درسی بگذرانند. وقتی با معلمان درباره مشق شب صحبت می شود اغلب عقیده دارند كه این اولیای دانش آموزان هستند كه بر ارائه مشق درسی در خانه تأكید می كنند تا خیالشان راحت باشد كه بچه ها چیزی یاد می گیرند. از طرفی وجود مشق شب بچه ها را سرگرم كرده مانع مزاحمت ها و سرو صدای آنها در خانه می شود. در نتیجه‌ی یك همه پرسی كه توسط یك روزنامه فرانسوی درباره مشق شب انجام گرفت، معلوم داشت كه بسیاری از معلمان عقیده دارند كه كودكان خود علاقمند به انجام مشق درسی در خانه هستند به شرط آنكه طولانی نباشد. آنان كه موافق مشق شب هستند آن را وسیله‌ای برای تشخیص توانایی های درسی كودكان می دانند و معتقد هستند كه تكالیف درسی شاگردان می تواند وسیله‌ای برای برقراری ارتباط بین خانه و مدرسه باشد. زیرا اولیا از طریق نظارت بر تكالیف متوجه می شوند در مدرسه چه می گذرد و چه تغییراتی در محتوای روش ها و برنامه های درسی داده شده است.مشق تمرینی است در زمینه‌ی آنچه كه دانش آموز در كلاس فرا گرفته و فقط در همین جایگاه می تواند نتیجه یادگیری را برای او در برداشته باشد.

امروزه با پیشرفت و گسترش علوم مخصوصاً علم روانشناسی و توجه خاص انسانها به امر تعلیم و تربیت باعث گردیده كه تعیین مشق شب از موارد مهم و نقش آفرین در پیشرفت تحصیلی و آموزش فراگیران جزء لاینفك آموزشی به حساب آید.

اما با توجه به حساسیت و اهمیت این مسأله متأسفانه به نظر می رسد چندان توجهی به این امر نمی شود و بعضی از مدارس و معلمین در تعیین مشق به صورت سنتی و سلیقه ای و بدون توجه به نیازها و جنبه های جسمی و ذهنی فراگیران عمل می نمایند كه چنین عملی نتیجه ای جز خستگی و دلسردی دانش آموزان از درس و معلم نخواهد داشت.

در این تحقیق، محقق در صدد است تاثیر شیوه های مختلف تعیین مشق شب را بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان ابتدایی بسنجد.

مشق شب از متغیرهای درونی مدرسه است كه در صورت تجدید نظر كلی و در شرایط فعلی آن شاید بتواند بسیاری از اهدافی را كه بر آن مترتب است، مانند تداوم یادگیری، بهبود نگرش به مدرسه، عادت به مطالعه، تنظیم وقت و …را جامه عمل پوشانده وسیله ای برای شناخت مشكلات دانش آموزان و كمك در رفع آن می باشد به امید آن كه گامی باشد در جهت اعتلای اهمیت توجه به مسأله مشق شب.

     محقق در صدد است كه تاثیر تكالیف فعال را بر روی پیشرفت تحصیلی در دروس ریاضی، علوم تجربی و ادبیات بررسی كند. از این جهت دانش آموزان پایه پنجم را به صورت نمونه و تصادفی انتخاب  نموده و با ارائه تكالیف فعال كه شامل تكالیف مختلف از دروس ریاضی،  علوم و ادبیات فارسی‌ (املا،  انشاء، خواندن) به صورت تمرینی، نگرشی، خلاق، پژوهشی و … و با در نظر گرفتن تفاوت های فردی دانش آموزان در اختیار معلم مربوطه قرار داده تا بعد از آزمون نوبت اول در كلاس ارائه دهد تا پس از آزمون نوبت دوم در كلاس نتایج به صورت طرح پیش آزمون و پس آزمون برای یك گروه مستقل مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار بگیرد.

اهمیت و ضرورت تحقیق 

بی شك آموزش و پرورش اساسی ترین نهاد اجتماعی در شكل دهی، هدایت و كنترل افكار افراد هر جامعه بشری است و داشتن یك آموزش و پرورش توانمند لازمه ی هر توسعه ی اجتماعی است. در بعضی از كشورهای جهان حكومتها مستقیماً آموزش و پرورش را به كنترل خود در می آورند تا بتوانند آنرا در جهت پیشبرد اهداف خود بكار برند. در این كشورها تمامی هزینه های آموزشی از طریق دولت تأمین می گردد. در بعضی دیگر ازكشورها آموزش و پرورش از طریق اعمال قوانین كنترل كننده به خدمت گرفته می شود. در این كشورها قسمت عمدة هزینه های آموزشی از طریق بخش خصوصی تأمین می گردد؛ گاه بخش خصوصی به تنهایی همه فعالیتهای آموزشی و پرورشی را عهده دار می گردد و گاه فعالیتهای مربوط به آموزش و پرورش به تناسب بین بخش خصوصی و دولتی تقسیم می شود و متناسب با نوع و میزان فعالیتها و همچنین وضعیت اجتماعی اقتصادی جامعه هزینه های آموزشی بین بخش خصوصی و دولت تقسیم می گردد. در این كشورها بخش خصوصی آموزش و پرورش از طریق اعمال قوانین كنترل می شود. میزان مشاركت بخش خصوصی در اداره آموزش و پرورش با میزان مشاركت بخش خصوصی در دیگر فعالیتهای اجتماعی رابطه مستقیم دارد و به عوامل متعددی چون میزان پایبندی حكومت مركزی به اصول مردم سالاری، میزان توسعه فرهنگی، وضعیت اقتصادی آحاد جامعه، وضعیت نیروی انسانی متخصص در امر تعلیم و تربیت، میزان رشد اقتصادی بخش خصوصی و قوانین حاكم بر نهاد آموزش و پرورش ( این قوانین منطبق با قانون اساسی و در جهت خواست حكومت مركزی تدوین می گردد ) بستگی دارد.

در هر دوره متناسب با برداشتی كه از یادگیری وجود داشته شكل و نوع مشق نیز متفاوت بوده است. اما امروزه با تعریفی كه از یادگیری می شود انتظار اهدافی فراتر از آن وجود دارد. دیدگاه های متخصصان معاصر در خصوص تكالیف درسی از فلسفه و روش های تعلیم و تربیتی كه در طول قرن ها متداول بوده تاثیر پذیرفته است. سالیان دراز حفظ كردن به عنوان تنها نوع مشق درسی و حتی یادگیری محسوب می شد. و در نتیجه همین بینش ناكامی های تحصیلی را صرفا به ناتوانی دانش آموزان نسبت می دادند نه به روش های آموزشی. یكی از عواملی كه در به وجود آوردن دیدگاه های جدید تعلیم و تربیت موثر واقع شده تشخیص درجه اهمیت فعال نمودن شخص دانش آموز بوده است. اغلب بینش های معاصر به تحریك قدرت ابتكار و مسئولیت پذیری  محصل در امر یادگیری بها می دهند و بر این هدف تاكید می‌كنند كه دانش آموز هرچه بهتر و موثرتر تر از اوقات خارج از مدارس در جهت یادگیری بهره ببرد.

اابته باید توجه داشت كه مشق شب هرگز نمی تواند به خودی خود مفید یا مضر تلقی گردد و سودمندی آن به عوامل و خصوصیات فردی و خانوادگی دانش آموز، عوامل كلاسی، برخورد معلم و بخصوص به ماهیت و چگونگی آن وابسته است.

تحقیقی كه انجام می گیرد دارای اهمیت فراوانی می باشد چرا كه یافته های آن می تواند رهنمودی برای تنظیم كتب درسی مناسب و دستور العمل هایی جهت تعیین مشق شب دانش آموزان باشد و از طرفی نقطه معلمان را در ارتباط با مشق شب در دروس مختلف ارائه نمود. و چراغی فرا راه معلمان در جهت استفاده بهتر از مشق شب عرضه نمود.

با توجه به محدودیت های اجتناب ناپذیر برنامه های مصوب رسمی كه همه‌ی فراگیران باید در ظرف زمانی محدود مواد آموزشی را فرا گیرند و مورد ارزشیابی قرار داده شوند و به كلاس بالاتر ارتقا یابند، در صورتی كه سرعت و توانایی یادگیری در همه ی فراگیران یكسان نمی‌باشد. اجرای مطلوب برنامه های آموزشی بر اساس برنامه های مصوب رسمی مستلزم استفاده بهتر از امكانات كلاسی است. بدیهی است چنانچه اگر تعدادی از دانش آموزان به دلایل مختلف فاقد آمادگی لازم برای برنامه های مصوب باشند معلم یا اجباراً ادامه‌ی اجرای برنامه را به هر صورت ممكن مقدم می شمارد و یا اینكه قسمتی از اجرای آن را در ازای آماده شدن فراگیران به وقفه یا تاخیر می اندازد. بعضاً مشاهده می گردد كه معلم ناچاراً نادیده می گیرد، در هر صورت گروهی از دانش آموزان ضرر خواهند كرد.

لذا انجام مشق در منزل می تواند با تثبیت و یا حتی توسعه آموخته های دانش آموزان، ابزار و وسیله مناسبی جهت تعدیل بخشی از كمبودهای برنامه های یكسال و غیر قابل انعطاف مدرسه باشد و به اجرای مطلوب در كلاس كمك نماید. بنابراین انجام مشق در منزل می تواند فرصت مناسبی برای جبران ضعف ها و عقب ماندگی های درسی و یادگیری باشند. البته به شرطی كه دانش آموز با رغبت به طور انفرادی و مستقل به انجام آن بپردازد.

موارد زیر از دیگر دلایل اهمیت تحقیق حاضر را مشخص می‌كند:

2-بدون تردید از جمله عوامل موثر در یادگیری، تكرار، تمرین و مهارت است و تكرار اكتسابهای آموزشگاهی سبب یادگیری بهتر و به خاطر سپردن آموخته هاست. پروفسور گوردون می نویسد كه مشق شب به عنوان موضوع تربیتی در سال 1842 مورد مباحثه متخصصان علوم تربیتی در انگلستان قرار گرفت و در سال 1892 در نخستین شماره های دائره المعارف تعلیم و تربیت آمده است كه بچه ها‌ی كمتر از 9 سال آماده نیستند كه تكالیف جدیدی در خانه انجام دهند.

3-جن واستیونس 1989 پس از مقایسه نگرش دانش آموزان چینی، ژاپنی و آمریكایی به این نتیجه رسیده اند كه در كشورهایی كه پیشرفت تحصیلی اهمیت بیشتری داده می شود، مشق شب نیز از مقام بالاتری برخوردار است.

 اهداف پژوهش: 

هدف كلی از این تحقیق رابطه بین  مشق شب و  پیشرفت تحصیلی دانش آموزان پایه پنجم شهر بم در سال تحصیلی 93-92 است.

اهداف جزئی این پژوهش عبارتند از:

1-بررسی تاثیر ارائه مشق شب بر یادگیری دانش آموزان

2-بررسی تاثیر ارائه مشق شب بر توان هوشی  دانش آموزان

3-مقایسه شیوه های مختلف ارائه مشق شب بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان

فرضیه های تحقیق 

در این تحقیق دو گونه فرضیه مورد نظر بوده است:

الف) فرضیه های مربوط به نگرش معلمان در  خصوص ارائه مشق شب در كلاس

1- ارائه مشق شب به صورت های مختلف از قبیل رونویسی، سبك پژوهشی و تمرینی موجب تثبیت یادگیری در دانش آموزان می گردد.

2- دانش آموزان رغبت زیادی در انجام تكالیف شب در منزل از خود نشان نمی دهند.

3- انجام مشق در منزل توسط دانش آموزان موجب تكمیل آموزش روزانه، تقویت ابتكار و تجارب یادگیری و بالا بردن تواناییهای ذهنی، دقت و موفقیت تحصیلی دانش آموزان می شود.

4- ارائه مشق شب در تمام دروس و نیز برای كلاس اول دبستان ضروری است. و به تنهایی می تواند در یادگیری موثر باشد.

5- توجه به تفاوت های فردی در ارائه مشق شب موجب كیفی تر شدن آموزش ها می گردد.

6- بررسی و رسیدگی معلم و میزان رضایت معلم در انجام مشق شب توسط دانش آموزان موجب تقویت یادگیری آنان می شود.

7- ارائه مشق شب منطبق با اهداف كلی درس موجب آموزش بهتر می گردد.

ب) فرضیه های مربوط به ارائه مشق فعال و تاثیر آن بر پیشرفت تحصیلی.

1- بین ارائه مشق شب به روش فعال و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان پایه پنجم در درس علوم تجربی تفاوت وجود ندارد.

2- بین ارائه مشق شب به روش فعال و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان پایه پنجم در درس ریاضی تفاوت وجود ندارد.

3- بین ارائه مشق شب به روش فعال و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان پایه پنجم در درس ادبیات فارسی تفاوت وجود ندارد.

تعاریف و مفاهیم :